Snelheidsmeter als ‘stille getuige’

HARMELEN • Het was zaterdag 8 januari om 09.19 uur precies zestig jaar geleden dat de treinramp bij Harmelen plaatsvond. Twee treinen botsten frontaal op elkaar in de ochtendmist bij Harmelen, met grote gevolgen van dien. Het Spoorwegmuseum Utrecht staat met de kleine expositie ‘Treinramp Harmelen’ stil bij deze ramp die aan 93 mensen het leven kostte.  

Voorlopig is het niet mogelijk om langs te komen. “Ons museum is vanwege de lockdown dicht”, verklaart woordvoerder Evertjan de Rooij. “We hebben daarom besloten de expositie tot eind oktober te verlengen. Die maand is voor de elfde maal de Maand van de Geschiedenis, met dit maal het thema: Wat een ramp! Het ongeval bij Harmelen behoort tot de grootste rampen uit de Nederlandse geschiedenis, dus die mag niet ontbreken.”

Vertraging
Op 8 januari 1962 hing er een dichte mist in de polder bij Harmelen. Om 09.15 uur vertrok stoptrein 464 uit Woerden richting Breukelen met circa 180 reizigers aan boord. Van de andere kant naderde sneltrein 164, met circa 900 inzittenden, vanuit Utrecht met eindbestemming Rotterdam. Deze had onderweg 6 minuten vertraging opgelopen. De machinist maakte daarom flink vaart en passeerde met 125 kilometer per uur een geel sein; het teken om af te remmen. Het sein werd waarschijnlijk te laat opgemerkt door de dichte mist. Met fatale gevolgen. Op het moment dat de machinist het rode sein zag, was het te laat. De sneltrein botste frontaal op de stoptrein.  

De ravage was enorm en al snel werd duidelijk dat er veel doden waren te betreuren. ‘Telkens als de snijbranders weer een stuk hadden losgesneden of de zware kranen een gedeelte van een wagon hadden opgetild, werd er om dekens en brancards geroepen’, zo meldt de Woerdense Courant van enkele dagen na het ongeval. ’De spoordijk bood op een moment wel een hele trieste aanblik, toen daar vele met dekens bedekte brancards waren neergezet voor het transport.’

Het ongeluk maakte veel los in ons land. Op 12 januari 1962 werd een dag van nationale rouw afgekondigd. Koningin Juliana kwam eerder terug van haar skivakantie in Lech om gewonden en nabestaanden een steun in de rug te geven. Ze bracht onder andere een bezoek aan de Buurkerk in Utrecht, waar slachtoffers van de ramp in dichte kisten lagen opgebaard. 

Snelheidsmeter
Een aan het museum geschonken snelheidsmeter van de ramptrein vormt de basis van de tentoonstelling in het Spoorwegmuseum. “Wij kregen die van Henri Tordoir”, vertelt De Rooij. “Zijn vader werkte als districtsingenieur voor de NS en was in die functie verantwoordelijk voor het verloop van de treindienst. Hij was op die 8e januari 1962 als één van de eerste op de rampplek en nam een aantal spullen mee voor onderzoek, waaronder de snelheidsmeter van de locomotief (1131) van de sneltrein. Het is een stille getuige van het drama in Harmelen. De meter geeft 107 kilometer per uur aan. Dat was de snelheid die de trein had op het moment van de botsing.”

Tijdens de expositie worden foto’s getoond van de ravage na de ramp. Ook is er een filmpje te zien waarin onder andere overlevende André Smeding zijn verhaal vertelt. Smeding, toen 19 jaar oud, zat in het derde rijtuig van de sneltrein en was op weg naar Dordrecht voor een onderhoudsklus. Hij klom na de botsing uit het raampje van het rijtuig en begon met helpen. Zo wist hij, samen met twee andere mannen, een jong meisje uit het puin te redden. 

Boterham
“Het kan niet anders dan dat hij vreselijke dingen heeft gezien”, zegt De Rooij. “Slachtofferhulp had je in die tijd nog niet. Nadat -ie had geholpen kreeg Smeding vanaf de rampplek een lift van de zoon van de plaatselijke huisarts. Die bood ‘m thuis in Harmelen een boterham en kop koffie aan waarna hij werd opgehaald door iemand van het bedrijf. De volgende dag ging hij gewoon weer aan het werk.”  

Toen Smeding terug naar huis met de trein langs de rampplek reed, lagen er nog resten van de trein langs het spoor. De Rooij: “Het puinruimen ging de hele nacht door. De volgende dag was het spoor weer vrij kon de dienstverlening ‘s middags alweer worden hervat.” Smeding’s ouders waren blij dat ze hun zoon heelhuids terugzagen, “maar er werd daarna nog maar weinig over de ramp gesproken. Zo ging dat in die tijd.”

Uit onderzoek bleek dat het ongeluk kwam door een menselijke fout. Om een dergelijke ramp te voorkomen in de toekomst eiste de Spoorwegongevallenraad dat de NS zo snel mogelijk zou komen met een waarschuwings- en correctiesysteem als hulpmiddel voor machinisten. Hier kwam de Automatische Treinbeïnvloeding (ATB) uit voort. 

Bij Harmelen werd een fly-over gebouwd, waardoor het gelijkvloers kruisen tot het verleden behoorde.