Woerdense historicus schrijft boek over hoe Duitsers in Nederland na 1945 hun bezit verloren

WOERDEN • Je baan, huis en al je bezittingen kwijtraken. Het overkwam duizenden Duitsers die in Nederland woonden net na de bevrijding. Dit als gevolg van het zogenaamde 'ontvijandingsbeleid' van de Nederlandse overheid. De Woerdense Marieke Oprel, als historicus verbonden aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, schreef er een boek over: 'Afrekenen met de vijand'.

Op 20 oktober 1944 verklaarde de Nederlandse regering in ballingschap in Londen alle Duitsers in het Nederlandse Koninkrijk tot vijandelijk onderdanen. De gevolgen waren groot. Duitsers, die soms al decennia lang in Nederland woonden en werkten of Nederlanders die door een huwelijk automatisch de Duitse nationaliteit hadden gekregen, raakten in één keer alles kwijt. "Opeens waren het vijanden", vertelt Oprel. "Dit ongeacht hun politieke voorkeur of gedrag tijdens de oorlog. Zelfs Joden die voor de oorlog uit Duitsland waren gevlucht, werden bestempeld als vijandelijk onderdaan."

Briefjes
Oprel (30) schreef er in 2011 haar scriptie over, nu zo'n tien jaar geleden. "Ik had nog geen geschikt onderwerp toen ik van mijn docent de opdracht kreeg om in het stadsarchief van Amsterdam iets uit te zoeken over de onteigening van kastelen, net na de Tweede Wereldoorlog. Tijdens die zoektocht stuitte ik op documenten van het Nederlandse Beheersinstituut (NBI), met wat losse handgeschreven briefjes ertussen. Er stond op vermeld of familieleden van de eigenaar van het kasteel was getrouwd waren met een Duitser. Ik dacht nog: 'wat doet dat ertoe?'. Nou, het bleek er dus wel degelijk toe te doen."

Het NBI was na de Tweede Wereldoorlog belast met het beheren en eventueel afnemen van vermogens. Het ging om vermogens van NSB'ers, van Duitsers in Nederland en van tijdens de oorlog verdwenen personen, meestal gedeporteerde of ondergedoken Joden. Oprel schat dat er voor zo'n 750 miljoen gulden aan bezittingen (waaronder ook veel bedrijven) is afgenomen. "Dan heb je het vandaag de dag over miljarden euro's."

Veel Duitse Nederlanders dienden een verzoek tot 'ontvijanding' in, om zo hun naam te zuiveren en hun bezit terug te krijgen. "Ze moesten aantonen dat ze zich als 'goede Nederlanders' hadden gedragen in de oorlog ", aldus Oprel. "Maar wat is een goede Nederlander?"

Schiermonnikoog
Het lukte de meeste Duitsers die in Nederland woonden niet om hun bezittingen terug te krijgen. Misschien wel het bekendste voorbeeld daarvan is graaf Bernstorff. "Hij was van 1939 tot 1945 de eigenaar van Schiermonnikoog, de derde generatie Duitse graven die het eiland bezat. Ondanks meerdere pogingen is zijn verzoek tot 'ontvijanding' na de oorlog nooit ingewilligd. Schiermonnikoog bleef zo in Nederlandse handen."

Het onderwerp bleef Oprel fascineren. In 2020 promoveerde ze aan de Vrije Universiteit van Amsterdam op het onderzoek naar de onteigening van het vermogen van Duitse Nederlanders na de oorlog. Naar aanleiding van het proefschrift ontving ze honderden mails en telefoontjes, van kinderen en kleinkinderen van getroffenen. "Ze wilden graag het verhaal vertellen van hun vader, moeder, opa en oma. En sommigen vroegen hulp om bezittingen terug te krijgen."

Ze sprak met zo'n vijftig familieleden en tekenden hun verhalen op. Als snel werd haar duidelijk dat de behandeling van de Duitse Nederlanders diepe wonden heeft nagelaten. "Families zaten ze zonder geld en bezittingen. Zelfs voor een paar nieuwe schoenen moest er een verzoek worden ingediend."

Het meest schrijnend vond Oprel de verhalen van Joden met Duitse roots die moesten aantonen dat hun familieleden waren omgekomen in concentratiekampen. Het NBI wilde daarvoor hard bewijs zien. "Dat bewijs was niet te leveren. Zie maar eens te bewijzen dat iemand vermoord is in een concentratiekamp, daar was helemaal geen administratie van."

Arbitrair
Het 'ontvijandingsbeleid' verdient volgens de historicus zeker niet de schoonheidsprijs. "Aan de hand van honderden dossiers heb ik kunnen achterhalen dat het gevoerde beleid van destijds arbitrair en inconsistent is geweest en dat er vele mensen ten onrechte zijn benadeeld."

Toch is het volgens Oprel belangrijk om het door Nederland gevoerde beleid te plaatsen in de context van toen. "Net na de oorlog heerste er een sterk anti-Duits sentiment. Doel van dit beleid was het onteigenen van vermogen als compensatie voor de oorlogsschade. Nederland besefte dat Duitsland - dat ook in puin lag - niet in staat zou zijn om die schade te betalen. Via het 'Besluit Vijandelijk Vermogen' heeft de overheid vast een voorschot genomen op de afrekening van de oorlog. Duitsers in Nederland betaalden daar de prijs voor."

Tijdens de vele gesprekken die ze voerde voor haar boek, merkte Oprel dat het de meeste families niet gaat om compensatie. "Zij willen erkenning voor wat hen is aangedaan. Dat er in schoolboeken aandacht aan wordt besteed."

Het boek 'Afrekenen met de vijand' ligt in de boekhandel en is tevens online te bestellen via onderstaande website.

www.vanoorschot.nl/duitse-nederlanders-na-de-oorlog/